Maria Lityńska-Zając, Krystyna Wasylikowa

PRZEWODNIK DO BADAŃ ARCHEOBOTANICZNYCH

Strona internetowa książki: http://www.sorus.com.pl/sklep/index.php?d=produkt&id=70

SPIS TREŚCI

Wstęp 17

Część pierwsza
Teoretyczne podstawy archeobotaniki

I.1. Przedmiot archeobotaniki w ujęciu różnych autorów 23

I.2. Stosunek archeobotaniki do innych nauk 24

I.3. Zarys historii badań archeobotanicznych 26

I.3.1. Historia archeobotaniki europejskiej do II wojny światowej 26

I.3.2 Etnobotaniczne korzenie archeobotaniki amerykańskiej 30

I.3.3. Okres po II wojnie światowej 31

I.3.4. Zarys historii badań archeobotanicznych w Polsce 31

I.3.5. Główne kierunki badawcze we współczesnej archeobotanice 34

II. Szczątki roślin jako materiał źródłowy w archeobotanice 37

II.1. Zagadnienia tafonomiczne 37

II.2. Formy zachowania się makroskopowych szczątków roślinnych 41

II.3. Szczątki mikroskopowe 44

II.4. Źródła pomocnicze 45

IV.1. Datowanie pośrednie i bezpośrednie 52

IV.2. Datowanie stratygraficzne, datowniki archeologiczne 54

IV.3. Metody radiometryczne 55

IV.4. Dendrochronologia 57

IV.5. Szczątki roślinne jako podstawa datowania obiektów archeologicznych metodą ¹⁴C

i metodą dendrochronologiczną 58

IV.6. Periodyzacja pradziejów Polski 62

V.1. Ośrodki udomowienia roślin i powstania rolnictwa 64

V.2. Uwagi o taksonomii roślin uprawnych 66

V.3. Właściwości gatunków udomowionych w porównaniu z ich dzikimi przodkami 67

V.4. Zboża 68

V.4.1. Pszenice diploidalne 68

V.4.2. Pszenice tetraploidalne 77

V.4.3. Pszenice heksaploidalne 83

V.4.4. Najstarsze pszenice nagie na stanowiskach archeologicznych 89

V.4.5. Jęczmień zwyczajny – Hordeum vulgare L. em. Lam. 94

V.4.6. Żyto zwyczajne – Secale cereale L. 99

V.4.7. Owies zwyczajny – Avena sativa L. 104

V.4.8. Proso zwyczajne – Panicum miliaceum L. 106

V.4.9. Ber – Setaria italica (L.) P. Beauv. 108

V.4.10. Gryka zwyczajna – Fagopyrum esculentum Moench 110

V.5. Rośliny motylkowate 113

V.6. Rośliny olejo- i włóknodajne 123

V.7. Rośliny olejodajne i warzywne z rodzaju Brassica 131

V.8. Owoce mięsiste i orzechy 135

V.9. Warzywa i przyprawy 147

Część druga
METODY BADAŃ terenowych i laboratoryjnych

VI. Próbkowanie i zagadnienie badań reprezentatywnych w archeobotanice (Sławomir Kadrow) 159

VI.1. Dylematy badań wykopaliskowych 159

VI.2. Badania archeologiczne i archeobotaniczne w aspekcie próbkowania 160

VI.3. Próba statystyczna i inne pojęcia 162

VI.4. Rodzaje próbkowania w archeobotanice 162

VI.5. Próbkowanie krajobrazu 166

VII.1. Specyfika archeobotanicznych badań terenowych 167

VII.2. Zasady ogólne obowiązujące przy zbieraniu wszystkich typów materiału archeo-

botanicznego 169

VII.3. Wyposażenie terenowe 172

VII.4. Zbieranie prób do badania szczątków makroskopowych 172

VII.4.1. Zbieranie prób na stanowiskach wilgotnych 174

VII.4.2. Zbieranie prób na stanowiskach suchych 174

VII.4.3. Wskazówki praktyczne dotyczące próbkowania na niektórych rodzajach stanowisk 175

VII.4.4. Terenowa obróbka prób makroskopowych 177

VII.5. Zbieranie materiału do analizy pyłkowej 179

VII.5.1. Pobieranie prób z wykopów 180

VII.5.2. Wiercenia 181

VIII.1. Wyposażenie pracowni archeobotanicznej 182

VIII.2. Wyposażenie laboratorium służącego do maceracji prób 184

VIII.3. Wstępne przygotowanie prób do obróbki laboratoryjnej 185

VIII.4. Metody laboratoryjne w badaniu szczątków makroskopowych 186

VIII.4.1. Maceracja prób 186

VIII.4.1.1. Szlamowanie prób osadu wilgotnego 188

VIII.4.1.2. Flotacja prób piaszczystych zawierających szczątki spalone 188

VIII.4.1.3. Wydobywanie szczątków na sucho ze stanowisk pustynnych 189

VIII.4.2. Przebieranie prób 189

VIII.5. Przygotowanie prób do analizy pyłkowej 190

VIII.5.1. Częściej stosowane metody maceracji 190

VIII.5.2. Metody maceracji stosowane tylko do niektórych osadów 192

Część trzecia
METODY oznaczania materiałów roślinnych
i prezentacji wyników

IX.1. Ogólne zasady analizy karpologicznej 197

IX.1.1. Uwagi wstępne 197

IX.1.2. Opis i dokumentacja materiału 198

IX.1.2.1. Opis próby 198

IX.1.2.2. Opis szczątków roślinnych 199

IX.1.3. Analiza ilościowa prób zawierających owoce i nasiona 201

IX.1.4. Przedstawianie wyników analizy karpologicznej 204

IX.2. Eksperyment w archeobotanice 204

IX.2.1. Cele eksperymentowania w archeobotanice 204

IX.2.2. Wpływ fosylizacji na kształt i budowę anatomiczną szczątków 205

IX.2.2.1. Sztuczna fosylizacja z użyciem odczynników chemicznych 205

IX.2.2.2. Doświadczenia ze spalaniem 207

IX.2.2.3. Doświadczenia z odciskami 210

IX.2.2.4. Wpływ fosylizacji na budowę organów roślinnych: wnioski 212

IX.2.3. Przykłady testowania hipotez 212

IX.2.3.1. Wpływ spalania na skład zespołów szczątków 212

IX.2.3.2. Rolnictwo eksperymentalne: próby rekonstrukcji 213

IX.2.3.3. Przykłady innych doświadczeń 214

IX.3. Oznaczanie zbóż spotykanych na stanowiskach archeologicznych w Polsce 214

IX.3.1. Wprowadzenie 214

IX.3.2. Morfologia zbóż 215

IX.3.3. Oznaczanie pszenic 217

IX.3.3.1. Morfologia kłosów, kłosków i ziarniaków 217

IX.3.3.2. Opis gatunków pszenicy spotykanych na stanowiskach polskich 222

IX.3.4. Oznaczanie jęczmienia 228

IX.3.5. Oznaczanie żyta 230

IX.3.6. Oznaczanie owsa uprawnego 231

IX.3.7. Oznaczanie prosa 233

IX.3.8. Oznaczanie beru 235

IX.4. Inne rośliny uprawne spotykane na stanowiskach archeologicznych 236

IX.5. Opis owoców i nasion niektórych gatunków roślin dzikich ze stanowisk archeologicznych w Polsce 240

IX.6. Badanie szczątków drewna 274

IX.6.1. Wprowadzenie 274

IX.6.2. Procesy tafonomiczne prowadzące do nagromadzenia drewna na stanowiskach archeologicznych 274

IX.6.3. Przedstawianie wyników analizy drewna 276

IX.6.4. Interpretacja znalezisk drewna 279

IX.6.5. Oznaczanie drewna kopalnego 281

IX.6.5.1. Schemat budowy anatomicznej drewna 283

IX.6.5.2. Opis drewna drzew i krzewów często spotykanych na stanowiskach archeologicznych w Polsce 285

IX.7. Badanie odcisków roślinnych na ceramice i polepie 295

IX.7.1. Wprowadzenie 295

IX.7.2. Oznaczanie odcisków 296

IX.7.3. Przedstawianie wyników analizy odcisków 298

IX.7.4. Interpretacja wyników analizy odcisków 299

X.1. Wstęp 301

X.2. Korzenie i bulwki jako źródło pożywienia 303

X.3. Morfologia wegetatywnych organów spichrzowych 304

X.3.1. Organy spichrzowe pochodzenia łodygowego 304

X.3.2. Organy spichrzowe pochodzenia korzeniowego 306

X.4. Budowa anatomiczna łodygi i korzenia 307

X.5. Rozpoznawanie i klasyfikacja szczątków tkanki parenchymatycznej na etapie sortowania materiału botanicznego 310

X.6. Oznaczanie roślin na podstawie zwęglonej tkanki parenchymatycznej 310

X.7. Znaleziska zwęglonych szczątków wegetatywnych organów roślin na stanowiskach archeologicznych 315

X.8. Perspektywy badań na przyszłość 320

XI.1. Wprowadzenie 321

XI.2. Uzasadnienie potrzeby wnioskowania statystycznego 322

XI.2.1. Wstęp 322

XI.2.2. Przykład wnioskowania statystycznego – liczba ziarniaków 323

XI.2.3. Rozkład prawdopodobieństwa 324

XI.2.3.1. Rozkłady prawdopodobieństwa 324

XI.2.3.2. Rozkład prawdopodobieństwa Poissona 324

XI.2.3.3. Odchylenie standardowe 325

XI.2.3.4. Odchylenie standardowe rozkładu Poissona 326

XI.2.3.5. Liczba cyfr znaczących 326

XI.2.3.6. Pomiary a zliczenia 326

XI.2.3.7. Rozkład normalny 327

XI.2.3.8. Testowanie hipotez statystycznych za pomocą rozkładu normalnego 327

XI.2.4. Seria pomiarów 329

XI.2.4.1. Jednorodność wyników 329

XI.2.4.2. Średnia 329

XI.2.4.3. Odchylenie standardowe 329

XI.2.4.4. Dokładność średniej 330

XI.2.4.5. Porównanie dwóch średnich, test t 330

XI.2.5. Formalizm testowania hipotez statystycznych 332

XI.2.6. Korelacja 333

XI.2.7. Przykład elementarnych obliczeń i wnioskowania statystycznego 334

XI.3. Analizy wielowymiarowe 336

XI.3.1. Metody klasyfikacji 337

XI.3.1.1. Analiza skupień (taksonomia) 337

XI.3.1.2. Analiza dyskryminacyjna 339

XI.3.2. Metody badające strukturę danych 339

XI.3.2.1. Analiza czynnikowa i analiza głównych składowych 342

XI.3.2.2. Analiza korespondencji 342

XI.3.2.3. Skalowanie wielowymiarowe 344

XI.3.3. Klasyfikacja symboliczna 344

XI.4. Zakończenie 345

XII.1. Zastosowanie analizy pyłkowej do badania osadów naturalnych i antropogenicznych: podstawy teoretyczne 346

XII.2. Zastosowanie analizy pyłkowej do badania stanowisk archeologicznych 347

XII.3. Obliczanie spektrów pyłkowych i przedstawianie wyników analizy pyłkowej 349

XII.4. Analiza pyłkowa stanowisk suchych 351

XII.4.1. Gleby kopalne 351

XII.4.2. Inne źródła materiału palinologicznego spotykane na stanowiskach archeologicznych 357

XII.5. Analiza pyłkowa osadów jaskiniowych 362

XII.6. Analiza pyłkowa nawarstwień miejskich 365

XII.7. Analiza ekskrementów i treści przewodu pokarmowego ludzi i zwierząt 366

XII.7.1. Koprolity 366

XII.7.2. Latryny, stajnie 369

XII.7.3. Zawartość przewodu pokarmowego zwłok ludzkich 369

XIII. Zastosowanie analizy fitolitów w archeobotanice (Marek Polcyn, Ilona Polcyn, Krystyna Wasylikowa) 372

XIII.1. Co to są fitolity 372

XIII.2. Historia badań nad fitolitami 372

XIII.3. Morfologia fitolitów i możliwość ich oznaczania 374

XIII.4. Pochodzenie fitolitów w osadach 377

XIII.5. Znaczenie fitolitów dla badań archeologicznych 378

XIII.6. Obserwacja mikroskopowa 381

XIII.7. Przedstawianie wyników 382

XIII.8. Zbieranie prób do analizy fitolitów 383

XIII.9. Przygotowanie laboratoryjne prób do analizy fitolitów 383

XIII.10. Uwagi końcowe 385

XIV.1. Wprowadzenie 386

XIV.2. Regionalne rekonstrukcje paleoekologiczne 386

XIV.3. Okrzemki w badaniu artefaktów 387

XIV.4. Uwagi praktyczne 388

XVI. Rola chemotaksonomii i biologii molekularnej w oznaczaniu szczątków roślinnych i w badaniach filogenetycznych (Andrzej Joachimiak) 391

XVI.1. Podstawy teoretyczne 391

XVI.1.1. Chemotaksonomia 391

XVI.1.2. Badania molekularne 393

XVI.2. Analiza kopalnego DNA 396

XVI.2.1. Powielanie – metoda PCR 396

XVI.2.2. Dalsze analizy 398

XVI.2.3. Podstawowe cechy kopalnego DNA 399

XVI.2.4. Wybór DNA 401

XVI.2.5. Wybór sekwencji 403

XVI.3. Omówienie niektórych wyników badań 408

XVI.3.1. Kukurydza 408

XVI.3.2. Pszenica 410

XVI.4. Uwagi końcowe 412

XVII.1. Wprowadzenie 413

XVII.2. Spektroskopia optyczna 414

XVII.3. Spektroskopia absorpcyjna w podczerwieni IR 417

XVII.4. Metody magnetycznego rezonansu 421

XVII.5. Spektrometria masowa MS 424

XVII.6. Metody analizy termicznej 427

XVII.7. Metody chromatograficzne 428

XVII.8. Metody aktywacyjne 429

XVII.9. Mikroskopia elektronowa: transmisyjna TEM, skaningowa SEM i mikroanaliza 431

Część czwarta
Interpretacja wyników badań archeobotanicznych

XVIII.1. Podstawy metodyczne 437

XVIII.2. Analiza syntaksonomiczna materiałów archeobotanicznych 441

XVIII.2.1. Znaczenie metody fitosocjologicznej w archeobotanice 441

XVIII.2.2. Zastosowanie fitosocjologii do interpretacji materiału subfosylnego 444

XVIII.2.2.1. Rekonstrukcja konkretnych paleofitocenoz 445

XVIII.2.2.2. Analiza materiałów występujących w rozproszeniu 451

XVIII.2.2.3. Możliwość zmian statusu synekologicznego gatunków 455

XVIII.3. Ekologiczne liczby wskaźnikowe 456

XVIII.3.1. Wprowadzenie 456

XVIII.3.2. Wskaźniki ekologiczne według Zarzyckiego 457

XVIII.3.3. Zastosowanie liczb ekologicznych w archeobotanice 457

XVIII.4. Funkcjonalna interpretacja danych botanicznych 460

XVIII.4.1. Podstawy teoretyczne 460

XVIII.4.2. Przykłady zastosowania metody FIBS 461

XVIII.5. Analiza flory synantropijnej na podstawie materiałów archeobotanicznych 463

XIX.1. Chwasty polne jako źródło informacji o sposobach uprawy roślin 470

XIX.1.1. Termin siewu zbóż i ich pielęgnacja 471

XIX.1.1.1. Zarys problemu 471

XIX.1.1.2. Spektra biologiczne chwastów współczesnych pól uprawnych 472

XIX.1.1.3. Spektra biologiczne chwastów na polach w czasach prehistorycznych 473

XIX.1.2. Pora żniw w świetle fenologii kwitnienia i owocowania 475

XIX.1.3. Sposób przeprowadzania żniw 476

XIX.1.3.1. Rozkład wysokościowy chwastów na polach współczesnych 477

XIX.1.3.2. Sposób sprzętu zbóż w świetle analizy chwastów w materiałach archeobotanicznych 478

XIX.1.3.3. Przykłady stanowisk archeobotanicznych dostarczających materiału do dyskusji nad sposobem przeprowadzania żniw 479

XIX.1.4. Stopień zachwaszczenia ziarna 481

XIX.1.5. Rotacja upraw, monokultury, uprawy mieszanek 483

XIX.2. Odtwarzanie struktury upraw na podstawie roślin uprawnych zachowanych na stanowiskach archeologicznych 485

XIX.2.1. Wprowadzenie 485

XIX.2.2. Uwagi metodyczne 486

XIX.2.3. Odtwarzanie struktury upraw na poziomie stanowiska 489

XIX.2.4. Odtwarzanie struktury upraw na poziomie regionu 490

XIX.2.5. Odtwarzanie struktury upraw w skali Polski 491

XIX.3. Pożywienie zwierząt domowych na podstawie materiałów archeobotanicznych 496

XIX.3.1. Wprowadzenie 496

XIX.3.2. Pasza liściowa 497

XIX.3.3. Pasza zielona i siano 498

XIX.4. Mechanizm przechodzenia od zbieractwa do uprawy roślin na przykładzie stanowiska Abu Hureyra w Syrii 502

XIX.5. Fenologia roślin jako podstawa do rekonstrukcji rozkładu czynności gospodarczych w ciągu roku 506

XIX.6. Materiały archeobotaniczne jako źródło informacji o znaczeniu roślin dla człowieka w czasach prehistorycznych 509

Sorus